Okuma nedir?  Okuma, farklı duyu organlarımız ile hissedilen ve zihinsel faaliyetler ile birleşerek ortaya çıkan bir çalışma, bir algılama süreci ve anlama anlamlandırma neticesidir. Bu algılama süreci sadece semboller algılanmasından oluşmaz. Yani okuma sadece harfleri algılama bütünleştirme süreci değildir. Bu algılama süreci; dar anlamda okuma başlığı altına girer “Okuma, okuyucu ve yazar arasında uygun bir ortamda gerçekleşen görüş alışverişidir” (Akyol, 2007:15). “Okuma, bir yazıdaki sembolleri tanıma ve anlamlandırma etkinliğidir” (Calp,2007:89) 

Fakat geniş anlamda okuma başlığı altına biz izlenimleri de alırız. Mesela havaların gidişatına göre hava durumu tahmini yapmak, insanların davranışlarına göre ruh halini ve sıkıntısının olup olmadığını tahmin etme gibi tahminler zamanla izlenimler üzerine genel bir okuma ve anlamlandırılabilme neticesiyle mümkündür.

Okuma bireysel bir eylemdir. Geçmiş, gelecek ve yaşanılan çağ hakkında ilgi meraklara göre haberdar olama gibi imkanlar sağlar. Ayrıca bizler halk arasında okuma kelimesini birçok güzel yerde de kullanmışızdır mesela; okula giden öğrenim gören öğrenciye okuyor deriz ve bu öğretim süreçlerini almış ve belirli bir seviyeye gelmiş kişiye de okumuş sıfatını biçeriz. Toplumumuz ya da kültürümüz bakımından okumayı sadece algılama süreci olarak nitelendirmeyiz bundan daha fazlasını görerek bir yaşama düzeni, yaşamın bir bölümü, hayatın önemli bir kademesi olarak bunu nitelendirmişizdir. Bu sebeple de kitaba, yazıya, okuyana, okumuşa, bilene, görmüş ve geçirmiş insanlara karşı bir hoşgörümüz ve saygımız vardır.

Okul-Öğretmen rollerinde okuma kültürünün oluşumu

Okul ortamında okuma kültürü ya da okuma alışkanlığı okul öncesi dönemde görsel okumayla başlar ve ilerleyen sınıf kademelerine göre öğrencinin isteğiyle birlikte eleştirel okumaya kadar ilerler. Okuma kültürü üç aşama olarak belirlenmiştir. Bunlar “İlk aşama temel okuryazarlık, ikinci aşama okuma alışkanlığı kazanma ve üçüncü aşama ise eleştirel okuma olarak belirlenmiştir.” (Samur, Ankara,2014) bu dizgesel sıralama hakkında ülkemizdeki yapılan araştırmalarda üzücü bir gerçek ortaya çıkmıştır, o da bireylerin ikinci seviyeye, aşamaya geçemediğidir. Çok yazık ki bizim toplumumuzda okumak değerli bir kavram, seviye olsa da hiçbirimizin okumaya vakti olmuyor. Bazen ne okuduğumuz bile tartışılıyor, kitaplar insanları korkutuyor adeta. Vay efendim! Bu kitap böyle, vay efendim! Şu kitap şöyle. Biz bunları aşmadıkça belirli düşünceleri ve yazılardaki engelleri hiçbir zaman tam olarak okur olamayacağız. Özgür olmalıyız ki özgür düşünelim, özgür olmalıyız ki özgürce okuyalım…

Okul ortamında yapılacak etkinliklerle okuma kültürü çocuklara verilebilir. Mesela Yıldız şunları söylemiştir “Okuma Kutusu, kitaplarla ve diğer okuma araçlarıyla dolu bir kutudur. Kutunun içindeki kitaplar/ yazarlar bir gruba ya da sınıfa tanıtılmaktadır. Yenilikçi Okuma Teşviki, kütüphanelerde okulöncesi çocuklara yönelik okuma alışkanlığı kazandırılması çalışmalarına yöneliktir. Yazarların ve diğer ilgililerin katılımıyla çalıştaylar düzenlenmekte yenilikçi projeler geliştirilmesi amaçlanmaktadır.” (Yıldız, 2011). MEB olarak da okullarda yapılacak uygulamalara yönelik çalışmalar da yapılmıştır bu çalışmalarda birçok soru üzerine gidilip hem öğretmen hem de okul ortamında ne gibi karalar alınmasına yönelik çalışmalardır bunlar “Türkiye’de okuma kültürüne ilişkin MEB Öğretmen Yetiştirme Genel Müdürlüğü’nün 2004 yılında düzenlediği, “Okuma Kültürü ve Okullarda Uygulama Sorunları Toplantısı”, 2008 yılında Eğitim Sen Ankara Şubeleri ve Türkiye Yazarlar Sendikası Ankara Temsilciği tarafından düzenlenen “Çocuk ve Okuma Kültürü Sempozyumu”, Kültür Bakanlığı’nın 2011’de düzenlediği “Türkiye Okuma Kültürü Haritası”, kavramın anlaşılmasına ve birçok yönden ele alınmasına yönelik önemli çalışmalardır.” (Samur,2015)

 Okul öncesi dönemle başlayan kitap okuma kültürü okuma yazma öğrenimiyle birlikte de devam etmelidir. Bu dönem içerisinde öğretmen ve ebeveynlerle birlikte çocuğa ya da öğrenciye de sorumluluk düşer. Çocuk okuma yazma öğrenimiyle birlikte bir başarı duygusu tadar. “Bu bağlamda bu dönemdeki çocuklara okuma alışkanlığı kazandırmak için düzeye uygun roman, öykü, masal ve şiir kitapları, tekerlemeler, bilmeceler ve sayışmacalar, ilginç karikatürler, tiyatro eserler, özyaşamöyküsü (otobiyografi) ve anı kitapları, yazınsal kurguyla oluşturulmuş tarih kitapları, gezi gözlem yazıları bu dönem çocukları için uygun uyaranlardır.” (Samur,2015) Dediği gibi de bu başarı duygusunu uygun yazınsal eserlerle pekiştirmek düşer. Bu dönemde bir üçgen oluşur; öğretmen- öğrenci – ebeveynler üçgeni demek istiyorum. Bu üçgen içerisinde her bir köşenin sorumluluğu vardır. Yani artık öğrenciye de belli başlı sorumluluklar düşer. Öğretmen çocukların yaşlarına göre uygun hem kültürel hem de güncel yazılı eserleri öğrenciye gösterme, tanıtma ve okutma mükellefiyetindedir. Samur’da şunları belirtmiştir: “Bu döneme okuma-yazma becerisi edinmiş olarak giren çocuk için okuma eyleminin düzenli ve sürekli uygulamalarla alışkanlığa dönüşmesi olasıdır. Okulda özellikle Türkçe derslerinde okuma saatleri yapılmalı, evde bu sürecin sürdürülmesi için çeşitli etkinlik izlenceleri hazırlanmalıdır. Bu noktada, aile ve öğrencileri yönlendirmek adına öğretmenlere görevler düşmektedir.” (2015)

Okulda okuma kültürü oluştururken öğrenciye her ortamda her vakitte okuma yapılabileceği de öğretilmelidir. Bunun için de belirli ders saatlerini okuma saatleri olarak ayarlanabilir. Öğrenciye okul bahçesinde, okul kütüphanesinde ya da bir gezi programında kitap okutularak bu düşünce pekiştirilebilir. Öğrenci bu kitap okuma kültürünü kazanırken baskı ve zorunluluk nedeniyle de kitap okumaktan soğuyabilir, bu gibi sorunlarla karşılaşmamak için dönem başında öğrenciye anket yapılabilir. Ve bu anket sonucu öğrencinin ilgisine yönelik hangi kitapların seçileceği ve öğrenciye önerileceği sorunu daha basit ve kolay hale getirilebilir. Bunlara ek olarak sınıf kütüphanesi de yapılmalıdır ve sınıfta aylık okunacak kitaplara yönelik kütüphane köşeleri de yapılmalıdır ve köşeler sürekli güncellenmeli her ayda farklı öğrencileri sorumluğuna verilmelidir ki her öğrenci sorumluk duygusunu bilsin. Tabi ki bu okuma köşelerini okul içerisinde de yapılmakta fakat özen gösterilmemektedir, bazı okullarımızda bu köşeler yıllarca aynı ve güncellenmeden kalabiliyor. Öğretmenlerimizin ilgisi dışında kalan bu köşeleri çocuklar bakmaya bile teşebbüs etmiyorlar. İlgisiz, özensiz, çekiciliğini yitirmiş bir köşeye kim bakar ki?

Ayrıca öğrenciler kitap okunduğunu da görmelidir; yani bir öğretmen öğrencilerine kitap okuturken başka işlerle meşgale olmamalıdır. Öğrencileriyle birlikte kitap okuyup onları desteklemelidir. Keza okulun her yerinde kitap okuyan öğretmenler görmelidir öğrenciler, ki bu vasıtayla öğretmenin okuduğu kitabı merak edebilir ve kitap okuma alışkanlığına destek sağlayabilir öğrenci. Okulda yapılacak etkinliklerde ders fark etmeksizin her öğretmen en az bir kitap önermeli ve bu kitap ile öğrencileriyle konuşmalı ve değerlendirmelidir. Okuma, öğretmenlerin öğrencilerinden beklediği en karmaşık görevlerden biri olup metinlerin sunuluş biçimleri de önemli bir etkendir (King, 2012). Çocuğa sunulacak kitapların, çocuğa göre ve çocuk gerçekliği esas alınarak yapılandırılmış olması beklenir. Özlü bir belirlemeyle, çocuğun gelişiminde önemli bir işlevi olan çocuk edebiyatı ürünleri; sorgulayan, tartışan, eleştiren (Sever ve Aslan, 2009) bilime, sanata saygı duyan, duygu ve düşünce boyutlarıyla dengeli, okuma kültürü edinmiş duyarlı bireylerin yetiştirilmesi sürecinde etkili birer uyaran olmalıdır. Okuma becerisinin gelişimi, çocuğun çevresindeki uyaranlar, içsel algılar, bireysel gelişim ve yaşı ile ilişkilidir. Bununla birlikte çocuğun gereksinimleri ve hangi kitabı okumak istediği de önemlidir (McBride-Chang, 2004).

Sosyal çevrede okuma kültürünün oluşumu:

Çevremizde okuma kültürüne ne yazık ki çok sıklıkla rastlayamıyoruz, parklarda bahçelerde kitap okuyan insanları görüyoruz ama ne kadar, niçin ve nasıl kitap okuduklarını bilemiyoruz. Kültürümüzde okuma alışkanlığı olsa da uygulamaya, pratiğe döken ya da bir alışkanlığa dönüştüren çok az bireyler var. Bizler her şey için vakit ayırabilirken iki üç sayfa kitap okumaya vakit ayıramaz hale geldik. Bu belki de teknolojiden kaynaklana bir sorun. Çünkü teknoloji bize bir hız kazandırdı bazı zorlukları azımsanmayacak derce de kolaylaştırdı, bilgiye saniyeler içinde ulaşmamızı sağladı fakat insanlar bu hıza alıştıkça aslında monotonlaştı. Bu da teknolojin verdiği hız yanında bir monotonluk oldu, yani zamandan kazanırken aslında zorluklar karşısında direnmeyi kaybettik. Her zorluğun kolay yanına kaçmayı tercih ettirdi bu sistem bize. Kısaca monotonluk teknolojinin bize verdiği bir ceza oldu çünkü her gülün bir dikeni vardır. bununla birlikte bir bilgeye ulaşmak için sayfaları karıştırmak yerine birkaç tuşa basarak yarım yamalak doğru bilgiye ulaşmaya çalışıyoruz. Bu da bize kitap okumayı, okuma kültürü edinmeyi engelliyor.

Sosyal çevrede iş adamlarından belediye başkanlarına savcısından valisine okumuş diye nitelendirdiğimiz insanların makam odalarında kütüphane görmek çok zor, burada kastım dosyalar olan veya dergiler olan raflar değil. Kendi şahsına yönelik olan iş yerinde, odasında okuduğu kitaplardır. Bu insanlar başta diye nitelendirdiğimiz yani göz önünde olan insanlar, onlar kitap okumalı ki insanlarda bunu görsün ve taklit etsin. Belki ileriki bir zamanda oynadıkları roller kişilikleri olur.

Sosyal çevre başlığı altında tabi ki toplumumuzun okuma alışkanlıklarını da gözden geçirmek gerekir. DESAM tarafından hazırlanan Ar-Ge raporuna göre; halkımız günde 6 saatini televizyona, 3 saatini internete ayırırken kitap okumaya yılda sadece 6 saatini ayırıyor. Bu da bize yüzde 0,01 gibi bir oran çıkartıyor. Hiç denilebilecek olan bu oran bizi dünya devletleri arası kitap okuma sıralamasında 86. Sıraya atıyor. Kanımca şunu eklemeliyim halkından vergisini alan devlet, borcunu kat ve kat ödeyen halkına bu konuda da yardım etmelidir. Keza böyle giderse sorgulayan, araştıran, bilim aşkı olan ve ülkesini atasının izinden giderek muasır medeniyetler seviyesine ilerletecek bir toplum değil sorgusuz itaat eden düşüncesiz bir seçmen olmaktan başka bir şey olamayacaktır. Tabi ki burada devlet ne isterse çözümleri ve yaptırımları da o yönde olacağı unutulmamalıdır.

Ayrıca şunları da eklemek gerekir: “Bağımsız Eğitimciler Sendikası ARGE Kurulu’nun araştırmasına göre Türkiye’de halk kütüphanesi sayısı 14123, ancak kütüphane başına düşen kahvehane sayısı ise 430 kadar. Bursa İl Halk Kütüphanesi Müdürü İsa Bekleviç, Türkiye’de 600 bin kahvehane bulunduğunu ve Türkiye’de kitap okuma ihtiyacının 235. sırada yer aldığını belirtiyor” (Bekleviç, 2014) “Yapılan küçük bir hesaba göre ülkemizde 53 bin 116 kişiye 1 kütüphane düşerken 125 kişiye 1 kahvehane düşmektedir. Türkiye’de mevcut 1412 tane halk kütüphanesine Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın 2011 yılı itibarıyla ayırdığı bütçe ise 5 milyon TL civarındadır (Kültür istatistikleri, 2010). Türkiye’nin kitap ve kültüre verdiği önemle gelişmişlik endeksi değerleri arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır.” (Türk Kütüphaneciliği 28, 3 2014, 323-337) açıklanan bu verilerle birlikte ülkemizin durumu az çok belli oluyor.

Peki bu durum için ne yapabiliriz? Devlet destekli kitap okuyan öğrencilere burs bağlanabilir, kütüphaneler ilgi çekici hale getirilebilir, yine millet kıraathanesi adı altında açılan etkinlik yerleri düzenlenebilir (her yaşa ve her konuya hitap edebilecek şekilde), kitap okuyan evlere faturalarında indirim yapılabilir, okunulan kitap başına fidan dikilebilir vb. girişimler yapılabilir, bizim ihtiyacımız olan tek şey farkındalık ve bilinçli olmak.

Yetişen zekaları kitaplarla beslemeyen uluslar, yıkılmaya mahkumdur. (Ovidius)

Ailede Okuma Kültürünün Oluşumu:

Yukarıda değindiğimiz iki konu çerçevesinde aslında Türk aile kültüründe okuma kültürünün nasıl olduğunu gördük. Fakat başlığı açmak gerekirse bizler bu beceriyi hep dillendirsek de fiiliyata dökemiyoruz. Ne yazıktır ki bunun neticesini kolayca görebiliyoruz: Okumayan nesil, Okumayan gençler, okumayan çocuklar.

Okuma alışkanlığının kazanılmasında ebeveynin rolü son derece önemlidir. Anne ve baba çocuğun okuma alışkanlığını kazanması ve bunu bir zevk hatta yaşam biçimi hâline dönüştürmesinde öncü ve rehber olmalıdır. Kitabın yaşamın en önemli değerleri arasında bulunduğunu bizzat kitap okuyarak göstermek durumunda olan ebeveynin evde önemli sorumlulukları vardır. Ebeveynin, evde bir kitaplık oluşturması ve çocuğuna oyuncağın yanı sıra kitap alması çocukta kitap sevgisi oluşturabilir. Ebeveynin okul öncesi okuma davranışı ile ilgili yapılan meta analiz çalışmasında ise çocukların dil gelişimi, kendiliğinden okuma-yazma, yazılan dili kaydetme ve okuma başarısında etkili olduğu belirtilmektedir (Bus ve van IJendoorn, 1995). Değinildiği gibi ebeveynlerin yapması gerek nokta atışı bazı davranışları var. Bu yazılanlara şöyle devam etmek isterim; anne ve baba çocuklarına her zaman cinsiyetine göre hediyeler ve oyuncaklar alır. Bunlar: Eğer çocuk kızsa bebekler, oyun evleri, mutfak eşyalarının oyuncakları vb. gibi; eğer çocuk erkek ise arabalar, silahlar gibi. Bunun yerine yapılacak davranış kitap almaktır, üstelik kitapların cinsiyeti yoktur.

Çocuğun olumlu davranış geliştirmesinde en büyük görev ebeveynlere düşmektedir. Çünkü çocuğun kişilik gelişimi, çocukluk döneminden itibaren çevresinde yaşayan insanların dolayısıyla anne ve babasının davranış ve tutumlarını taklit etmesiyle başlar. Anne ve baba, çocuğa nasıl davranırsa çocuk da etrafındakiler öyle davranışlar sergilemeye başlayacaktır. Bunun yanında çocuğun anne ve babasını rol model olarak seçmesi anne ve babasının davranışlarını taklit etmesini kaçınılmaz kılacaktır. (Aslan, Harput, 2017) Çocuk yetişirken anne ve babasını rol model alıp taklit etmesi kaçınılmazdır. Bunu kitap okumaya yönlendirirsek çocuk kitap okuma alışkanlığını okuma ve yazmayı öğrenmeden de gerçekleştirebilir diyebiliriz. Nitekim çocuk eğer aile içerisinde kitap okunuyorsa bunu taklit etmek isteyecektir. Sayfaları çevirecek, duruşunu düzenleyecek… Bunların hepsini yaparak bir alışkanlığa dönüştürecektir. “Yaşamının en temel gereksinmelerinden biri olan merak yani yaşamı öğrenme-keşfetme isteğine çocuk, oyun yoluyla ulaşır. Oyun yoluyla kitapları tanıyan ona dokunan çocukta kitaba karşı içsel duyarlık da oluşmaya başlar. Bununla birlikte sevdiği bir insanla bu paylaşımı gerçekleştirmesi, onun sevgi ve güven gereksinmesine yanıt veren bir araç olarak kitaba karşı farkındalık oluşturmasına olanak sağlar” Samur’un dediği kitap sevgisi oyun yoluyla başlar, çocuklara bir yöntem olarak, çocuğun kitaplarla iç içe olabilmesi için bunu oyun yoluyla desteklemek gerekmektedir.

Çocukta kitap okum kültürün oluşmasını istiyorsak önce ebeveynler kitap okumalıdır demiştik. Bunu destekleyecek etkinlikler de yapılmalıdır. Örneğin; evde kitap saatleri veya günleri, çocuğun erişebileceği bir kütüphane, çocukla birlikte kitap okuma vb. gibi etkinlikler olmalı. Ve bunlar çeşitlenmeli aynı zamanda aksatmadan devam edilmelidir.

Özet: Bu yazıda üç farklı konu altında okuma kültürü oluşumu incelenmiştir. İçeriğinde okumanın çocuğun üzerinde etkisi anlatılmakta ve bu edinimin kişilere, yerlere ve zamana göre değişkenliği gösterilmektedir. Son olarak şunları ekleyebiliriz ki kitap okuma alışkanlığı ailede başlar okulda ve sosyal çevrede devam eder, devam etmelidir. Ve kitap okuyan çocukların algılamaları, ayırt etmeleri, çözümlemeleri ve dahası dil gelişimleri ve kelime dağarcıklarında farkındalıklar oluşur. Bunlar kitap okuma alışkanlığının çocukta gösterdiği gözle görülebilir bir sonucudur.

KAYNAKÇA:

(Gel Çocuğum, Birlikte Kitap Okuyalım!, Goethe Instıtut)

(Uluslararası Çocuk Edebiyatı ve Eğitim Araştırmaları Dergisi Cilt 1, 2017, Sayfa 17-30)

(Aile ve Toplum Yıl: 11 Cilt: 6 Sayı: 22 Nisan-Mayıs-Haziran 2010)

(Türk Kütüphaneciliği 28, 3 (2014), 323-337)

(Ayyıldız, M., Bozkurt, Ü. ve Canlı, S. (2006). Okuma Kültürü Üzerine Bir Araştırma, Millî Eğitim (Edebiyat Eğitimi ve Öğretimi Özel Sayısı), 169, 277–296.)

(G. Aras, EDEBİYAT VE KÜLTÜR: BİREYSEL VE TOPLUMSAL GELİŞMEDE OKUMA VE KÜTÜPHANE ALIŞKANLIĞI ÜZERİNE, 2017)

(“BİREYE” OKUMA KÜLTÜRÜ EDİNDİRME İZLENCESİ DOKTORA TEZİ A. Özgül İNCE SAMUR Ankara Temmuz, 2014)

(Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Yıl: 2017, Cilt: 50, Sayı:1, 209-230)