Lisede tarih ve edebiyat derslerimizde Tanzimat dönemi edebiyatı ve Tanzimat Fermanını bol bol işlendi. Tanzimat Fermanı, Türk tarihinde Batılılaşmanın ilk somut adımıdır. 3 Kasım 1839’da Sultan Abdülmecid döneminde Hariciye Nazırı Koca Mustafa Reşid Paşa tarafından okunmuştur. Gülhane Parkı’nda okunması nedeniyle Gülhane Hatt-ı Şerifi, Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu veya Tanzimât-ı Hayriye olarak da anılır.

Peki, Tanzimat Fermanı neden ve nasıl ortaya çıktı? İnsanlar durup dururken neden böyle bir şey yapmak zorunda hissetti? Yani yapmasalardı, bize de sınavlarda ekstra çalışılacak konular çıkmasaydı neler olurdu hep birlikte inceleyelim.

Kimin Başının Altından Çıkıyor?

Hikâyemiz ıslahatçı bir padişah olan III.Selim, amcası olan I. Abdulhamid’in vefatı üzerine tahta çıktı. III. Selim, Ruslarla yapılan savaşların kaybedilmesini ve Kırım’ın Ruslar tarafından işgal edilişini, Osmanlı ordusunun dönemin çağdaş ordularının gerisinde kalmasına bağlıyordu. Aslında bu geri kalmışlık sadece orduda değil bütün alanlarda kendisini belli ediyordu. Yalnız III. Selim modernleşme ve çağdaş devletlere yetişebilmek için ilk başta ordunun düzeltilmesinin şart olduğunu düşünmüştü ve Nizam-ı Cedid’i kurdurdu.

Nizam-ı Cedid askerleri Avrupalı tarzda kıyafetler giyiyor ve eğitim alıyorlardı. Padişah Nizam-ı Cedid için hazinenin bir kısmını tahsis etti. Nizam-ı Cedid’in III. Selim tarafından çok sevilmesi Yeniçeriler arasında acaba pabucumuz dama mı atılacak korkusu uyandırdı. O zamanki sayıları 70 bini bulan Yeniçeriler yılanın başını küçükken ezmek ve çok kısa zaman içerisinde sayıları 10 bini bulan Nizam-ı Cedid ordusunun kaldırılmasını istediler. Kabakçı Mustafa adında bir Yeniçeri Ağası isyanı başlattı ve halkı galeyana getirdi. Halk da yeni ordunun Avrupalı tarzda giyinmesini pek sevmedi. Halkın desteğini de arkasına alan Yeniçeriler saraya yürüdü ve Nizam-ı Cedid’in dağıtılmasını istediler. Maalesef Sultan III. Selim’in danışmanları padişahı yanlış bilgilendirildi ve isyan artık bastırılamayacak bir seviyeye geldikten sonra padişahın haberi oldu. Nizam-ı Cedid’i örgütleyemeyen ve isyana karşı elinde karşı koyacak başka bir güçte bulunmayan III. Selim Nizam-ı Cedid’i dağıttı. İsyancılar ellerindeki gücün farkına varınca ıslahatçı padişahın daha sonra yine bu tarz hareketlere girişmemesi için padişahın da tahtı bırakmasını isteyip tahta IV. Mustafa’yı çıkarttılar.

Eski Yeniçerilerin Yeni Padişahı

Yeniçerilerin isyanıyla dağıtılan Nizam-ı Cedid ordusunun askerleri, Tuna orduları komutanı olan Alemdar Mustafa Paşa’ya sığındılar. Alemdar Mustafa Paşa, III. Selim’i çok severdi ve Nizam-ı Cedid askerlerinin anlattığını duyunca çok öfkelendi. Ordusunu toplayıp İstanbul’a doğru yürümeye başladı.

Yeniçerilerin ve İmparatorluğun yeni padişahı olan IV. Mustafa, Alemdar Mustafa Paşa’nın geldiği haberini alınca derhal kuzeni ve eski padişah olan III. Selim’in ve kardeşi II.Mahmud’un öldürülmesini istedi.

Cellatlar şimşirliğinde istirahat eden III. Selim’i, kanını akıtarak oracıkta öldürdüler. (Osmanlı geleneğine göre hanedan soyundan gelen kişilerin kanı akıtılması yasaktır). II. Mahmud ise daha önce davranıp sarayın en üst katında halıların arasına saklanarak canını kurtardı.

Alemdar Mustafa Paşa İstanbul’u bastı ve isyancıların kellelerini aldı. Tahta III. Selim’i çıkartmak için gelmişti ama eski Sultan çoktan öldürülmüştü. Alemdar Mustafa Paşa ne yapacağını bilemezken II. Mahmud saklandığı yerden çıkıp gelir. Alemdar Mustafa Paşa yanına gelenin II. Mahmud olduğunu anlayınca eteğine kapanıp kendisine biat eder. II. Mahmud Alemdar Mustafa Paşa’yı veziriazamı ilan eder ve kardeşi IV. Mustafa’nın öldürülmesini emreder. Böylece hanedan ailesinde tahta geçebilecek kimse kalmaz.

II. Mahmud Ve Yenileşme Hareketleri

II. Mahmud tahta çıkmasıyla beraber yeniçerilerin kendisine tehdit oluşturmaması için Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması çalışmalarını başlattı. Yeniçerilerin içerisindeki önemli kişileri tek tek temizledi. Nizam-ı Cedid’in devamı sayılabilecek Sekban-ı Cedid’i ve Asakir-i Mansure ordularını kurdu.

Yeniçerilerin içerisindeki isyan çıkarabilecek kişiler temizlendikten sonra II. Mahmud Yeniçeri Ocağı’nı tamamen kaldırmıştır. Bununla da yetinmeyen II. Mahmud divan teşkilatını tamamen kaldırıp yerine bakanlar kurulunu kurmuş, kılık kıyafet alanında yenilikler yapmış, Enderun mekteplerini kaldırmış yerine memur yetiştiren okullar açmış, devlet yetkililerinin hediye almasını yasaklamış, ilk kez yurt dışına öğrenci göndermiş, harp okulu ve tıp okulu gibi okullar açmış, Takvim-i Vakayi isimli ilk resmi gazeteyi bastırmış, Tımar sistemini tamamen kaldırmıştır. II. Mahmud yaptığı bu değişikliklerle Mustafa Kemal Atatürk gibi insanların yetişmesini sağlamış ve Cumhuriyet’e giden yolu açmıştır.

Kaynakça:

-Ágoston, Gábor (2014). “Firearms and Military Adaptation: The Ottomans and the European Military Revolution, 1450–1800”. Journal of World History. 25: 113.

–https://islamansiklopedisi.org.tr/asakir-i-mansure-i-muhammediyye

–https://islamansiklopedisi.org.tr/sekban-i-cedid

–https://islamansiklopedisi.org.tr/mahmud-ii–osmanli

-Ahmet Efe (2012) Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi

-Sema Öner, İletişim Fakültesi Dergisi/ Türk Basının İlk Resmi Gazetesi Takvim-i Vekayi’de Padişah Portresine İlişkin Haberler https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/212199